Η Πτώση στις θρησκείες

Στέλιος Παπαλεξανδρόπουλος

Η βιβλική διήγηση της πτώσης συντίθεται από διάφορες ιδέες, οι οποίες μπορούν να αντιπαραβληθούν με άλλες, σχετικές με το ίδιο θέμα, που υπάρχουν στις διάφορες θρησκείες, ώστε να κατανοηθούν όλες καλύτερα. Η ιδέα της πτώσης ως μετάβασης από μια καλή ή ιδανική κατάσταση σε μια κακή, της παρούσα, ιδέα που αφορά τον άνθρωπο στο βιβλικό κείμενο, συχνά μας κάνει να ξεχνάμε ότι και η αντίθετη ιδέα, της μετάβασης από μια κακή κατάσταση σε μια καλή, την παρούσα, υπάρχει στο ίδιο κείμενο, αναφορικά με τον κόσμο. Την  αρχική κατάσταση του χάους;, το οποίο εκπροσωπείται από τα στοιχεία του σκότους και του νερού (αβύσσου), μέσα από μια ενέργεια του Θεού, με την οποία ο ίδιος αντικαθιστά το σκότος με το φως ή θέτει όριο στα ύδατα κ.λπ., διαδέχεται ο κόσμος της δημιουργίας, που χαρακτηρίζεται από την τάξη που θέτει ο Γιαχβέ. Ωστόσο, επειδή αυτή η τάξη προκύπτει από το θέλημα του Θεού, το οποίο επιδέχεται μεταβολή, ο κόσμος εξαρτάται από αυτό το θέλημα. ΄Ετσι η παγκόσμια τάξη δεν είναι αμετάκλητη. Και μεγάλο μέρος της εβραϊκής θρησκευτικής ζωής μπορεί να εκληφθεί ως παραγόμενο, στη συνέχεια, από την ιδέα ότι ο τυχών παροργισμός του Θεού μπορεί να έχει ως συνέπεια τη μερική, τουλάχιστο, κατάργησή της (όπως και γίνεται, στην περίπτωση του κατακλυσμού ή της ποικιλόμορφης καταστροφικής κατάλυσης από το Θεό της φυσικής τάξης).

Μια παρόμοια ιδέα απαντά σε πολλούς κοσμογονικούς μύθους, όπως εκείνοι των θρησκειών της Μέσης Ανατολής, της Αρχαίας Ελλάδας, της Κίνας κ.λπ., όπου μια κατάσταση αρμονίας διαδέχεται την κατάσταση του αρχικού χάους. Αυτή επίσης, λειτουργεί ως διαμορφωτικός παράγοντας κάποιων, συχνά δομικών, στοιχείων αυτών των θρησκειών. Π.χ. μπορεί  μια τέτοια θρησκεία να συνίσταται σε μια προσπάθεια διαρκούς συμμόρφωσης με ό, τι θεωρείται ότι αποτελεί αυτή την αρμονία (όπως συμβαίνει στη συμμόρφωση με το Τάο, δηλαδή με τον ορισμένο τρόπο λειτουργίας του κόσμου στον Ταοϊσμό, ή της ιεραρχικής δομής του κόσμου στον Κομφουκιανισμό)^. Σε μια επανάληψη του χάους μέσω οργιαστικών τελετών κ.λπ. προκειμένου να εξασφαλιστεί η γονιμότητα της φύσης, όταν το χάος θεωρείται η απαραίτητη προϋπόθεση κάθε δημιουργίας^. ή, δεδομένου ότι ποτέ η νίκη της τάξης δεν είναι ολοκληρωτική, αφήνοντας έτσι ανοικτή τη δυνατότητα της επανεμφάνισης των δυνάμεων του χάους και εισάγοντας το σπόρο της διαρκούς ανασφάλειας, μπορεί να συνίσταται στις γνωστές, τακτικές τελετουργικές επαναλήψεις της κοσμογονίας.

΄Όταν, αντίθετα, η καλή κατάσταση προηγείται, συνιστώντας μια ευδαίμονα αρχική περίοδο, τότε μέρος τουλάχιστο της θρησκευτικής δραστηριότητας μπορεί να έχει ως σκοπό την επιστροφή σ’ αυτή , μέσω της προσομοιωτικής επανάληψης των στοιχείων της ή μέσω της επαναλαμβανόμενης, σε κάθε αναδημιουργία του κόσμου, επανάκαμψης της αρχικής χρυσής περιόδου, όπως συμβαίνει στις ινδικές θρησκείες κ.λπ. Σε αντίθεση με αυτή τη νοσταλγία του παραδείσου, της ιδανικής κατάστασης που τοποθετείται στην αρχή, στην εβραϊκή και χριστιανική θρησκεία αυτή τοποθετείται στο τέλος της ιστορίας, στα έσχατα.

Και στις δύο ωστόσο περιπτώσεις, είτε με φορά προς τα μπρος, είτε προς τα πίσω, η ιδανική κατάσταση από την οποία ο άνθρωπος ή ο κόσμος ή και οι δύο μαζί εκπίπτουν:

α) τοποθετείται σε κάποιο σημείο του χρόνου, στο σημείο της αρχής ή του τέλους, και

β) η ιδανική κατάσταση είναι κατάσταση του ίδιου του κόσμου, με αποτέλεσμα αυτή, είτε ως η ίδια που επαναλαμβάνεται είτε ως αναδημιουργία («καινή κτίση») στο τέλος του χρόνου να αποτελεί, τουλάχιστο κατά ένα μεγάλο μέρος (το άλλο μέρος, στον Ιουδαϊσμό και Χριστιανισμό, καταλαμβάνεται από την ένωση με τον Θεό), ουσιαστικό τμήμα της σωτηριολογίας τους. Αυτά τα σπουδαία στοιχεία κάνει μια άλλη σειρά θρησκειών, οι οποίες χαρακτηρίζονται από το γεγονός ότι η ιδανική κατάσταση τοποθετείται σε ένα σημείο του χώρου, να διαφέρει σημαντικά από τις προηγούμενες. Σ’ αυτές η ιδανική κατάσταση είναι μια σφαίρα απολύτου, η οποία υπάρχει ως το ύψιστο επίπεδο (στον Ορφισμό, Πλατωνισμό, Νεοπλατωνισμό, Γνωστικισμό κ.τ.π.) ή ως ένα τέτοιο επίπεδο, που αποτελεί ταυτόχρονα και τη βαθύτερη ουσία (όπως στον Ινδουϊσμό και τον Μαχαγυάνα Βουδισμό)ενός κάθετα διαστρωματωμένου κόσμου. Από αυτή τη σφαίρα εκπίπτει είτε ο ίδιος ο κόσμος, ο οποίος, αν και αποτέλεσμα της δημιουργίας, δηλαδή της προς τα έξω «έκφρασης» του απολύτου, είναι ωστόσο διαφορετικός από το απόλυτο (κατά το ότι, π.χ. όπως συμβαίνει στις ινδικές θρησκείες, αποτελείται από περιορισμένα και μεταβαλλόμενα μεγέθη, ενώ το απόλυτο είναι άπειρο και ματάβλητο, ή όπως συμβαίνει στο Νεοπλατωνισμό, Γνωστικισμό κ.λπ. είναι υλικός, ενώ το απόλυτο είναι άυλο πνεύμα) και αξιολογείται, μαζί με τη ζωή που αποτελεί μέρος του, αρνητικά.

Σ’ αυτές τις περιπτώσεις η θρησκευτική δραστηριότητα έχει ως σκοπό όχι τη σωτηρία του κόσμου αλλά την υπέρβασή του και τελικό σκοπό της μόνο το ίδιο το απόλυτο. Στις περιπτώσεις της μετενσάρκωσης, μπορούμε να πούμε ότι η πτώση επαναλβάνεται συνεχώς, μέχρι την τελική απελευθέρωση από τη σφαίρα της κοσμικότητας, υλικότητας κ.λπ. Θα μπορούσε να υποστηριχθεί ότι όπου ο ίδιος ο κόσμος (ή κάποιο τμήμα του, όπως στις θνήσκοντος και του αναγγενώμενου θεού ή θεάς, το τμήμα ή η περίοδος του θανάτου) η υπέρβαση του (ή η υπέρβαση αυτού του τμήματος με στόχο το τμήμα της ζωής) είναι ο σωτηριολογικός σκοπός. Αντίθετα, όπου ο κόσμος είναι καλός, κατά κανόνα το κακό δεν βλέπεται ως απαρχής δεδομένο στοιχείο της φύσης του κόσμου. Γι’ αυτόν ακριβώς το λόγο μπορεί να απομακρυνθεί από αυτόν, σαν ένα ξύλο ξένο σώμα ή και να καταργηθεί εντελώς.

Περιοδ. Σύναξη τεύχος 94/2005 σελ. 37-39.

Πηγή: http://pi-schools.gr/content/index.php?lesson_id=2&ep=37